Jednym z najważniejszych elementów pracy pedagoga jest bezpośredni kontakt z drugim człowiekiem – a kwintesencją kontaktu z drugim człowiekiem jest rozmowa. Co to oznacza w praktyce? Oznacza to, że osoba wykonująca zawód pedagoga musi mieć bardzo dobrze rozwinięte kompetencje językowe, dużą świadomość własnego języka i wysoki poziom kultury językowej. Jednym słowem, pedagog potrzebuje sprawności komunikacyjnej.
Na sprawność komunikacyjną składa się kilka elementów: sprawność językowa, socjolingwistyczna, sytuacyjna i pragmatyczna. Każda stanowi istotne ogniowo, a braki w którejkolwiek z nich oznaczają utrudnienie komunikacji i problemy w sprawnym działaniu pedagoga.
Sprawność językowa
Sprawność językowa to znajomość systemu danego języka: słownictwa i gramatyki, zasad właściwego łączenia słów zgodnie z regułami, budowania komunikatów w taki sposób, by były one poprawne (pod względem fleksji, składni, stylu), sensowne i zrozumiałe. Sprawność językowa oznacza między innymi: poprawność ortograficzną i interpunkcyjną, używanie słów zgodnie z ich znaczeniem (czyli na przykład rozróżnianie znaczenia pomiędzy słowami „adoptowany” i „adaptowany”), właściwe stosowanie frazeologizmów.
Efektem braku sprawności językowej jest niezrozumienie komunikatów, i tych mówionych, i tych pisanych. Dodatkowo brak sprawności językowej sprawia, że słuchacz odbiera nas jako osobę niekompetentną, chaotyczną, nierzetelną, niedbałą.
Sprawność socjolingwistyczna
Sprawność socjolingwistyczną można inaczej nazwać sprawnością społeczną; polega ona na umiejętności dostosowania komunikatów do ról społecznych, jakie pełnią nadawca i odbiorca. W praktyce oznacza to, że wiemy, kto do kogo mówi i w jaki sposób wypada lub nie wypada, należy lub nie należy mówić do danej osoby z uwagi na jej wiek, możliwości umysłowe, funkcję społeczną (rangę). Dobry pedagog wie, że musi sięgnąć po inne środki językowe, gdy rozmawia z dzieckiem, z nastolatkiem, z dorosłym, z seniorem; ma świadomość, że ten sam komunikat powinien zostać zbudowany inaczej, jeśli rozmawia się z ofiarą przemocy, z osobą ze spektrum autyzmu, z nastolatkiem mającym myśli samobójcze, z podenerwowanym rodzicem ucznia.
Dostosowywanie komunikatu do odbiorcy jest niezbędne, by skutecznie się komunikować. Pedagog, który nie potrafi dopasować swojego sposobu mówienia do potrzeb słuchacza, nie zdoła się porozumieć z podopiecznym ani pozyskać jego zaufania. Efekty braku sprawności socjolingwistycznej możemy najwyraźniej zaobserwować u młodzieży: nastolatek, który rozmawia z nauczycielem takim samym językiem, jakim mówi do rówieśnika, usłyszy uwagę o niestosowności swojej wypowiedzi, a uczeń piszący wypracowanie tak samo, jak pisze do przyjaciół wiadomości na Messengerze, doczeka się przy rozprawce adnotacji: „błędy stylistyczne”.
Sprawność sytuacyjna
Sprawność sytuacyjna to umiejętność właściwego posługiwania się językiem w różnych sytuacjach społecznych. Uwzględniamy tu nie tylko naszego odbiorcę, lecz również „otoczenie” rozmowy: czy odbywa się ona bezpośrednio, czy pośrednio, w formie mówionej czy pisanej, czy prowadzimy dialog, czy monolog. Do tych elementów dobieramy odpowiednie środki językowe. Przykładowo: są takie sformułowania, które w piśmie brzmią dobrze, natomiast w mowie wydają się zbyt oficjalne; pewne potoczne określenia albo żarty są lepiej odbierane podczas rozmowy na żywo niż podczas wymiany maili; niektóre informacje lepiej przekazywać bezpośrednio, twarzą w twarz, niż przez telefon albo SMS, czy to ze względu na delikatność sprawy, czy ze względu na sposób, w jaki reaguje rozmówca.
Sprawność sytuacyjna oznacza więc zauważanie różnorodnych szczegółów, czyli „otoczenia” rozmowy: szczegółów związanych z nadawcą i odbiorcą, z tematem rozmowy i jego kontekstem, z sytuacją społeczną i życiową rozmówców. Pedagog, który ma dobrze rozwiniętą sprawność sytuacyjną, potrafi uwzględnić wpływ tych elementów na komunikację, potrafi też przewidzieć możliwe zakłócenia komunikacyjne i odpowiednio im zapobiegać albo je rozwiązywać.
Brak sprawności sytuacyjnej może doprowadzić do poważnego konfliktu, do poczucia, że rozmawiająca z nami osoba jest pozbawiona taktu, empatii, a może nawet złośliwa czy podła. Dla pedagoga, tak jak dla psychologa, terapeuty czy negocjatora, brak komunikacyjnej sprawności sytuacyjnej oznacza brak możliwości właściwego wykonywania zadań zawodowych.
Sprawność pragmatyczna
Sprawność pragmatyczna to umiejętność osiągania celu wypowiedzi, czyli, banalnie mówiąc, umiejętność realizowania tego, co chcemy załatwić. Oznacza to zdolność do przekazywania za pomocą języka naszych intencji, emocji, potrzeb i oczekiwań – w taki sposób, aby kogoś przekonać, zachęcić, zmobilizować. Sprawność pragmatyczna nie jest równa manipulacji – przy manipulacji przekłamujemy rzeczywistość, świadomie wprowadzamy w błąd, gramy nieczysto; natomiast sprawność pragmatyczna oznacza, że umiemy poprzez swoje wypowiedzi pokazać, co jest dla nas ważne, potrafimy sprawić, by odbiorca zechciał nas wesprzeć, wiemy, jak dobrać środki językowe, by właściwie i zrozumiale przekazać informację.
Sprawność pragmatyczna jest dla pedagogów środkiem do wprowadzania podopiecznych w przestrzeń zmiany: dzięki przekonaniu do tego, co pedagog proponuje, dzięki wskazaniu możliwych rozwiązań, dzięki zapewnieniu, że w danej sytuacji da się uzyskać pomoc.
Bez sprawności pragmatycznej pedagog przypomina trochę nauczyciela, który wprawdzie przekazuje na lekcji informacje, ale tak nieciekawie, że nikt go nie słucha; albo rodziców, których uwagi nastoletnie dzieci kwitują stwierdzeniem: „Starzy pomarudzą, a potem będzie jak zwykle”.
Rozwijanie sprawności komunikacyjnych przez pedagogów
Wszystkie te sprawności komunikacyjne możemy (i powinniśmy!) rozwijać przez całe życie. Możemy to robić samodzielnie albo dzięki różnym formom dokształcania.
Pedagog, który chce dbać o swoją sprawność językową, powinien przede wszystkim zwrócić uwagę na to, czy w swych wypowiedziach nie popełnia błędów. Oczywiście drobne błędy zdarzają się każdemu, natomiast przed tymi większymi zbyt częstymi uchronią nas słowniki ortograficzne oraz poradniki poprawnej polszczyzny. Z kolei sprawność socjolingwistyczną, sytuacyjną i pragmatyczną pomogą rozwinąć między innymi szkolenia z wystąpień publicznych oraz komunikacji interpersonalnej, trening umiejętności społecznych, kursy mediacji i negocjacji.
Dlatego właśnie w programie pedagogiki pierwszego stopnia i drugiego stopnia oraz pedagogiki przedszkolnej i wczesnoszkolnej w Collegium Balticum prowadzone są takie zajęcia jak: komunikacja interpersonalna, mediacje w oświacie, działania mediacyjne i negocjacyjne w sytuacjach kryzysowych, kultura języka, mediacje w pracy pedagoga, wystąpienia publiczne. W ten sposób już w czasie studiów wspieramy pedagogów w budowaniu i rozwijaniu wszystkich sprawności komunikacyjnych.
W Międzynarodowym Dniu Języka Ojczystego warto przypomnieć o znaczeniu, jakie dla skutecznej pracy pedagoga ma dobra znajomość własnego języka oraz wysoki poziom sprawności komunikacyjnej. Dbajmy zatem o to, jak mówimy, jak rozmawiamy – bo przecież w ten sposób budujemy relację z drugim człowiekiem.
